Ten tak trudny do zdefiniowania element, bez którego nie istnieje prawdziwa sztuka, ze swoją tajemniczą mocą przezwyciężania śmierci, powinien być decydującym kryterium nadawania każdemu artyście tego miana i każdemu dziełu rangi dzieła sztuki. Takie też kryterium zostało przyjęte przy decyzji o kandydatach do Nagrody im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego.

W „Księdze przyjaciół” austriackiego pisarza i myśliciela Hugo von Hofmannsthala, bohater jednego z opowiadań tak opisuje swoje odczucia: „Pod jednym z drzew orzechowych ujrzałem do połowy napełnioną polewaczkę, którą tam zostawił pomocnik ogrodnika, a owa polewaczka i woda w niej, ciemna od cienia rzucanego przez drzewo, i chrząszcz wodny, co od jednej jej ścianki ku drugiej płynął po jej mrocznym lustrze, całe to zbiorowisko rzeczy znikomych, z taką siłą ukazało mi obecność nieskończoności, że od stóp do głowy wstrząsnął mną dreszcz […]”.

Zbiorowisko rzeczy znikomych, które ukazują obecność nieskończoności to esencja sztuki Jerzego Kaliny, laureata tegorocznej nagrody. Kiedy wydobywam z pamięci dawne akcje artysty [był wszak pierwszym w Polsce „akcjonerem” i performerem], kiedy patrzę na utrwalone na zdjęciach rekwizyty, używane przez niego od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy zaczynał swoją działalność, po dzień dzisiejszy, odbieram to podobnie. Tworzywem Jerzego Kaliny w jego fascynującej i różnorodnej przestrzeni sztuki są takie właśnie „rzeczy znikome”: kawałki blach, płachty aluminiowej folii, tkaniny, żarówki, dywany, powrozy, miednice, prasowana słoma z kombajnów zbożowych, trawa kładziona na asfalcie, piasek, lód, ogień, ziemia, woda, drewno, przedmioty przypadkowe, znalezione, uszkodzone, elementy roślin i przerdzewiałe kawałki żelaza, dziesiątki zwykłych przedmiotów, które nabywają cech sakralnych i ukazują „obecność nieskończoności”.

Kim bylibyśmy bez postaci króla Leara czy Hamleta, świętych Giotta, łanów zboża i krzesła Van Gogha, bez piękna i dumy z naszych przodków, utrwalonych np. w Polonezie Szopena czy Polonezie Wojciecha Kilara [był pierwszym laureatem Nagrody im. Lecha Kaczyńskiego], kim bez obrazów Breughla i bez wstrząsającej interpretacji jednego z jego obrazów w filmie „Młyn i krzyż” Lecha Majewskiego [ubiegłoroczny laureat Nagrody]? Nie mają jednak łatwo współcześni artyści, których dzieła przenoszą pamięć o ludziach, mogących być dla nas wzorem, o sytuacjach i historiach, które pomagają nam zrozumieć, co dzieje się wokół nas. Mówią, jak powinniśmy się zachować w sytuacjach wymagających męstwa, poczucia honoru czy współczucia dla bliźniego, mówią o pięknie świata ożywionego i nieożywionego, bez utrwalenia którego bylibyśmy w pewnym sensie ślepcami. Artyści nie mają łatwo, bo ciągle słychać to „Point des reveries, panowie, zapomnijcie o marzeniu, poddajcie się”… Choć było to adresowane do Polaków, to „poddaje” się niejako cały świat. Właśnie we współczesnej sztuce widać to najwyraźniej, jakby sztuka, chcąc zawsze być w awangardzie a nie mogąc powstrzymać rozpadu dotychczasowych systemów wartości, postanowiła przyspieszyć ten proces.

Co sztuce, która to odrzuca, pozostaje w zamian? Na co zezwala jej współczesny świat, a zatem i państwowy mecenat [jedyny, od kiedy Kościół zrzekł się tej roli], usiłujący w nieudolny sposób rozeznać się w światowych trendach i obowiązujących we współczesnej sztuce politycznych i obyczajowych modach? Zezwala jej oczywiście na przywilej wolności twórczej wypowiedzi, ale tylko w obrębie tego, co współczesny świat za wolność uznaje. O dziwo wolność, ten niezbędny składnik, rzec by można, sól potrawy, jaką jest dzieło artystyczne, potraktowana instrumentalnie, okazuje się być elementem najbardziej zideologizowanym. Współcześni ideolodzy widzą rzeczywistość jako grę, której reguły sami ustanawiają. W systemie zamkniętym, którym staje się rzeczywistość, gra jako taka nie podlega już ocenie. Podobnie system zamknięty czy też gra, w której funkcjonuje sztuka współczesna staje się systemem kiczu, który jest fałszywą emocją, przeciwieństwem prawdziwego uczucia i fałszywe emocje budzi. Tak więc sztuka współczesna w swojej większości jest kiczowata, podobnie jak kiczowaci są rządzący światem zakłamani politycy i zbiurokratyzowana elita.

Współczesny kicz awangardowy nie musi się już podobać odbiorcom, jak czynił to kicz w dobie np. romantyzmu. Odzwierciedla ducha epoki, odbitego w krzywym lustrze naśladownictwa, jest więc systemem naśladowczym. W ten sposób dawny sentymentalny kicz zostaje zastąpiony kiczem współczesnym, polegającym na bulwersowaniu obscenicznością i tanich prowokacjach, mających wstrząsać współczesną odmianą mieszczaństwa.

Tak więc kicz przeparadował przez wszystkie epoki aż do dzisiaj, gdzie również żywi się epatującą odbiorców transgresją i okrucieństwem [różnego rodzaju eksperymenty z ciałem ludzkim] a współczesny artysta kolekcjonuje niejako martwe przedmioty, obrazki czy nuty, które są celem samym w sobie. Sceny z filmów Majewskiego jednak nie są tylko cyfrowym zapisem, dźwięki przeniesione z muzycznej wyobraźni Kilara do naszych uszu nie brzmią w nich jak szum nieczułego, bezdusznego kosmosu, przedmioty Kaliny są pełne utajonego życia, gdyż wszystko to jest dla tych artystów jak gdyby symbolem nieskończoności, nieskończonego celu.

Autor: Maryna Miklaszewska
Tekst ukazał się w piśmie „ArtTak”